یکی از موضوعات مهم در نظام حقوقی ایران، مهریه است که به محض انعقاد عقد نکاح به زن تعلق می‌گیرد. مهریه از منظر فقهی و قانونی، پشتوانه مالی و نشانه احترام شوهر به زن محسوب می‌شود. اما همیشه این پرسش مطرح بوده که «در چه شرایطی مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد؟» یا به‌عبارت دیگر، «چه زمانی مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد؟» و «در چه صورت مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد؟». همچنین از سویی دیگر، بسیاری از افراد می‌خواهند بدانند «در چه شرایطی زن میتواند مهریه بگیرد؟». در این مقاله تلاش می‌کنیم تا به تفصیل این موضوعات را بررسی کنیم و شرایطی را که ممکن است مهریه به زن تعلق نگیرد یا به طور کامل یا جزئی پرداخت نشود، تشریح نماییم.
ماهیت مهریه در حقوق ایران
طبق قانون مدنی ایران و فقه امامیه، مهریه یک قرارداد مالی است که هنگام ازدواج بسته می‌شود. این قرارداد در سند رسمی ازدواج نیز درج می‌گردد و زوج (مرد) متعهد به پرداخت آن به زوجه (زن) می‌شود. معمولاً مهریه میتواند به شکل پول، سکه طلا، املاک، منقولات یا هر مال باارزش دیگر تعیین شود. ازنظر شرعی، مهریه در صورتی مشروع و قابل‌اجراست که منفعت حلال داشته باشد و متعلق آن غیرمشروع نباشد.
به طور کلی، هرگاه عقد نکاح (دائم یا موقت) به شیوه صحیح منعقد شود، اصل بر تعلق مهریه به زن است. اما در قانون مدنی و فقه اسلامی، موارد استثنا یا شرایطی وجود دارد که سبب می‌شود زن نتواند مهریه را مطالبه کند، یا فقط بخشی از آن را دریافت کند.
در چه صورت مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد؟
مهریه معمولاً به محض عقد نکاح مستقر می‌شود، اما در برخی موارد خاص، زن نمی‌تواند تمام یا بخشی از مهریه را مطالبه کند. در ادامه، شرایطی که ممکن است بر اساس آن مهریه منتفی گردد یا زن مستحق مهریه نباشد، معرفی شده است.
باطل بودن عقد نکاح
اگر عقد نکاح به دلیلی باطل باشد، مثل اینکه زن و مرد در عِده فرد دیگری باشند یا رابطه زوجیت آن‌ها باطل اعلام شود، مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد؛ چون اساساً ازدواج معتبر نبوده است. البته در برخی موارد، اگر نزدیکی صورت گرفته باشد و یکی از طرفین جاهل به بطلان نکاح بوده، ممکن است زن مستحق دریافت «مهرالمثل» شود؛ اما در حالت کلی، باطل بودن عقد اصلی‌ترین مانع در تعلق مهریه است.
فسخ نکاح قبل از نزدیکی
در قانون مدنی ایران، فسخ نکاح یکی از راه‌های انحلال ازدواج است که با شرایط خاص و محدود اعمال می‌شود (مانند ابتلای شوهر به برخی بیماری‌ها، یا عیوب خاص در زن). اگر فسخ نکاح پیش از نزدیکی صورت گیرد، زن مستحق مهریه نیست. اما اگر نزدیکی رخ داده باشد و سپس فسخ انجام شود، زن تمام مهریه را میتواند مطالبه کند (مگر در موارد خاصی که قانون صراحتاً منع کرده باشد).
طلاق قبل از نزدیکی و تعیین مهریه غیرمقدر
اگر در نکاح دائم، مهریه تعیین شده باشد، حتی اگر طلاق قبل از نزدیکی رخ دهد، زن مستحق نیمی از مهریه است. اما در صورتی که مهریه در هنگام عقد به هیچ شکلی مشخص نشده و نزدیکی هم صورت نگرفته باشد، زن حق مهریه نخواهد داشت. این حالت در فقه به طلاق پیش از نزدیکی و پیش از تعیین مهر معروف است. در این صورت زن میتواند «مهرالمتعه» را که مبلغی است با صلاحدید دادگاه، مطالبه کند، اما اگر دادگاه هم مرد را معاف بداند یا زن صرف‌نظر کند، ممکن است در عمل مهریه‌ای دریافت نشود.
بذل یا ابراء مهریه توسط زن
زن میتواند مهریه خود را به صورت رسمی یا غیررسمی به شوهر ببخشد یا ابراء کند. در اصطلاح حقوقی، اگر زنی مهریه‌اش را ابراء کند، دیگر مالکیتی بر آن ندارد. بنابراین در چنین شرایطی عملاً «مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد»؛ زیرا خودش از آن چشم‌پوشی کرده است.
عدم تعیین مهریه در عقد موقت
در ازدواج موقت (صیغه)، تعیین مهریه در لحظه عقد الزامی است و عقد بدون مهریه باطل است. اگر مهریه تعیین نشود، در واقع ازدواج شکل قانونی و شرعی خود را ندارد و ممکن است زن نتواند حق مالی خود را مطالبه کند.
چه زمانی مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد؟ بررسی شرایط خاص
از مجموع موارد بالا می‌توان نتیجه گرفت که «چه زمانی مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد»، اغلب در مواردی اتفاق می‌افتد که عقد نکاح از اساس باطل باشد یا فسخ نکاح پیش از نزدیکی رخ دهد، یا زن با اراده خود، مهریه را ببخشد. همچنین در برخی شرایط ازدواج موقت بدون مهریه یا بدون تعیین مدت، از اساس معتبر شناخته نمی‌شود.
در چه شرایطی زن میتواند مهریه بگیرد؟
زن در اکثر حالت‌ها پس از جاری شدن صیغه نکاح، مالک مهریه می‌شود و میتواند آن را مطالبه کند. حتی اگر طلاق به درخواست زن باشد یا زن ناشزه محسوب شود، اصل مالکیت او بر مهریه همچنان برقرار است (مگر اینکه موارد فوق‌الذکر اثبات شود یا در صورت نشوز، زن فقط نفقه را از دست بدهد، نه مهریه را). همچنین اگر مهریه عندالمطالبه باشد، زن بلافاصله پس از عقد اختیار دارد مهریه را درخواست کند.
در حالت کلی، شرایط اصلی برای دریافت مهریه عبارت‌اند از:
- صحت عقد نکاح: ازدواج به صورت رسمی و شرعی ثبت شده باشد.
- تعیین مهریه: در عقد دائم، مهریه میتواند پس از عقد نیز تعیین شود، اما در عقد موقت حتماً باید هم‌زمان با عقد مشخص باشد.
- عدم فسخ نکاح پیش از نزدیکی در موارد عیوب قانونی که حق فسخ می‌دهد.
- نداشتن مانع قانونی یا شرعی برای اجرای حقوق مالی زن.
نقش حق حبس زن در دریافت مهریه
از دیگر مفاهیم مرتبط با مهریه، «حق حبس» است. طبق قانون، زن میتواند تا وقتی که مهریه‌اش را دریافت نکرده، از ایفای وظایف زناشویی (مانند تمکین خاص) خودداری کند، مشروط بر اینکه پیش از نزدیکی این حق را اعمال کند. این امکان به زن کمک می‌کند که شرایط مطمئنی برای دریافت یا تضمین مهریه داشته باشد. البته اگر زن با میل خود یک‌بار تمکین کند و رابطه زناشویی برقرار شود، حق حبس دیگر ساقط می‌شود.
جمع‌بندی
سؤالاتی نظیر در چه شرایطی مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد؟ یا چه زمانی مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد؟ و همچنین در چه صورت مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد، پاسخ‌های متعددی در حقوق ایران و فقه اسلامی دارد. به طور خلاصه، مهریه در مواردی که عقد نکاح باطل باشد، فسخ نکاح قبل از نزدیکی اتفاق افتد، زن مهریه‌اش را ابراء کند یا اصولاً مهریه‌ای در عقد موقت تعیین نشود، ممکن است به زن تعلق نگیرد. در مقابل، در بیش‌تر شرایط دیگر، اصل بر استحقاق زن در دریافت مهریه است؛ حتی اگر طلاق به درخواست او باشد یا زندگی مشترک مدت زیادی دوام نداشته باشد.
از سوی دیگر، در چه شرایطی زن میتواند مهریه بگیرد؟ با رعایت صحت عقد نکاح و تعیین مهریه، زن در اکثر موارد محق به دریافت مهریه است و میتواند از ابزارهای قانونی مثل اجرای ثبت یا دادگاه خانواده برای مطالبه آن استفاده کند. البته ممکن است مرد ادعای اعسار کند و در نهایت دادگاه حکم به تقسیط مهریه دهد، اما اصل حق زن بر مهریه محفوظ می‌ماند.
بنابراین، برای پاسخ دقیق به این پرسش‌ها، لازم است هر مورد را با جزئیات و بر اساس قوانین جاری ایران و فتاوای معتبر فقهی بررسی کرد. در صورت مواجهه با موارد پیچیده‌تر (مانند فسخ نکاح، بطلان عقد یا شرایط مربوط به عقد موقت)، مشورت با وکیل مهریه یا کارشناس امور خانوادگی توصیه می‌شود تا بهترین راهکار حقوقی ارائه گردد.
